Çocuklarda Kavram Öğretimi

Eğitim Nedir?

Günümüzde daha çok tercih edilen tanım: “bireyin davranışında, kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istenilen yönde( eğitimin amaçlarına uygun ) değişme meydana getirme sürecidir.”

Bu tanıma göre;

• Eğitim bir süreçtir.
• Eğitim sürecinde, bireyin davranışlarının istenilen yönde değiştirilmesi amaçlanmaktadır.
• Davranışlarındaki değişme kasıtlı olarak gerçekleştirilmektedir.
• Eğitim sürecinde bireyin kendi yaşantıları esastır.

Öğretim Nedir?

• “Öğretim, bir öğretmeler, öğrenmeye dönük faaliyetler manzumesi veya kurumsallaşmış öğretmeler topluluğudur.” Başka bir deyişle öğretim, öğretme ve öğrenme faaliyetlerinin bileşkesidir. Yani öğretim,öğretme ve öğrenmeyi birlikte kapsamaktadır.
• “....bireyin hayat boyu süren eğitiminin okulda, planlı ve programlı olarak yürütülen kısmı bireyin öğretimini oluşturur. Öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi ve bireyde istenen davranışların gelişmesi için uygulanan süreçlerin tümüdür.”
• Olgular doğadaki varlıkların ve olayların bir bütünüdür. Doğa kendi içinde gelişmekte ve değişmektedir. Bu varlık ve olaylar tümcesine olgu (olay+zaman+mekan) deriz.
  Örneğin, güneşin batması bir olgudur. Örneğin, bitkilerin büyümesi, ay ve güneş tutulması
• Kavramlar doğadaki olayları ve varlıkları gözlemleyerek bunlar arasındaki benzerlik, ayrıcalık, geçişken özellikleri; tecrübe ve deneyler yaparak bu özelliklere dayalı genellemeler yaparız. Bu genellemelere kavram deriz.
  Örneğin, kütle-hacim maddenin özelliklerini ifade eden kavramlardır.
• Kavramlarımız olmazsa bilgileri etkili bir biçimde anlamayız. Genellikle kavramlar varlıkların, olgu ve olaylar; benzerlik ayrıcalık ve geçiş karakterlerine göre çeşitli şekillerde sınıflandırılarak genellemelere vardıktan sonra bir veya birden fazla isim altında toplanır ki biz buna kavram deriz. Örneğin, enerji ve ışık.

Sembolik bilgide (kavramlar)

Bilgi Sınıflamaları

• Bloom
• Bilme
• Kavrama
• Uygulama
• Analiz
• Sentez
• Değerlendirme
• Gagne
• Sözel bilgi
• Zihinsel beceri
• Devimsel beceri
• Tutum
• Bilişsel stateji

Bir kavramın ne düzeyde öğrenildiği, öğrenme sürecindeki aşamalara göre değerlendirilir.  Edinim aşaması, bireyin daha önce sahip olmadığı bir kavramı belli doğrulukta ayırt edebilmesidir. Akıcılık düzeyi ise edindiği kavramı öğretildiği bağlamda hemen kullanabilmesidir. Kalıcılık ise, kavramın öğretimi sona erdikten sonra kavramın öğretilen bağlamlarda kullanımının sürmesidir. Bunun için kavramla ilişkili kuralların öğrenilmesi gereklidir. Genelleme, bireyin öğretim koşulları dışında benzer bağlamlarda öğrendiği kavramı kullanabilmesidir.

• "Kırmızı" kavramını edinim düzeyinde öğrenen bir çocuk dört farklı renk önüne konup hangisi kırmızı göster dendiğinde gösterebilir. Ancak bu ne renk dendiğinde hemen kırmızı söyleyemeyebilir. Akıcılık düzeyinde kırmızı kavramını öğrendiğinde öğretimde kullanılan araçlar gösterilerek bu ne renk? Diye sorulduğunda hemen kırmızı diyebilecektir. Kalıcılık aşamasında öğrenme gerçekleştiğinde çocuğun öğretimden bir süre sonra öğretim yapılan araçlarla tekrar değerlendirildiğinde kırmızı nitelemesini doğru şekilde yapmayı sürdürmesi beklenir. Genelleme aşamasında öğrenen çocuk kırmızıyı çevresindeki nesneler için kullanmaya başlamıştır.

ETKİNLİK 3 (kavramlaştırma)Haydi bir oyun oynayalım! Aşağıdaki resimlerde yer alan giyeceklerin özelliklerini, onların adını söylemeden anlatırken resimlerin altında karışık olarak sıralanan hangi sözcükleri kullanabiliriz? Sözcükleri resimlerle eşleyerek kullanalım. Sonra da bu resimlerdeki giyeceklerin adlarını söyleyelim

Ø evde giyilir / daha çok kışın giyilir / yumuşak ve tüylü olabilir / daha çok ev dışında giyilir / dize kadar çıkar / ayağa giyilir fermuarlı olabilir / yazın ve sıcak havalarda giyilir / bileğe kadar çıkar / bağcıklıdır / balıkçılar çok giyer / altı kalın ve serttir/ burnu açıktır / altı lastiklidir / topuksuzdur / deriden ya da süettendir / topuklu ya da topuksuz olabilir / önü ve arkası açıktır

* Kavramlar sözcük / sözcük gruplarıyla simgelenirler. Bu semboller kavramın etiketidir. Bir kavramın sembolü olan sözcük / sözcük grubunun söylenmesi kavramın bilindiği anlamına gelmez.

Örnek: Kukla

* Taksonomi, istendik davranışların basitten karmaşığa kolaydan zora somuttan soyuta bir birinin ön koşulu olacak şekilde aşamalı sıralanmasına denir.

* Öğrenilmiş davranışlar beyine kodlanmaktadır. Yapılan araştırmalara göre davranışlar, bilişsel, duyuşsal ve devinişsel olarak sınıflanabilir. Bu tür sınıflama geçici ve yapaydır. Bilimdeki gelişmelere göre başka sınıflama da ilerde yapılabilir. Ya da bu sınıflamadan vazgeçilebilir.

* Hayvanlar âleminin, böcekler sınıfında yer alan bal arısının taksonomisi aşağıda verilmiştir

Alem: Hayvanlar
Şube: Eklembacaklılar
Alt şube: Antenliler
Sınıf: Böcekler
Takım: Zar kanatlılar
Familya: Arılar
Cins: Bal arıları
Tür: Bal arısı

* Üst kavram SÜRÜNGEN
* Temel düzey kavram YILAN
* Alt kavramlar

ÇINGIRAKLIYILAN
KOBRA
BOĞA YILANI
SU YILANI

Kavramın Sunumu

* Kavram doğrudan öğretimle sunulduğunda, ilişkili ilişkisiz nitelikleri, olumlu olumsuz örnekleri, kurallarının yapısı vb. bilgiler olabildiğince somutlaştırılarak sunulur.
* Kavram yaratıcı yöntemle sunulduğunda, sorularla kavramın ilişkili ilişkisiz niteliklerini, olumlu olumsuz örneklerini, kurallarının yapısını vb. bilgiler öğrencinin kendisinin bulması sağlanır.

Yöntemler karşılaştırıldığında:

* Doğrudan öğretimle daha çabuk öğrenilmekte, daha fazla bilgi kazandırılmakta, öğrencinin hata yapması ve başarısız yaşantıları aza indirilmekte
* Yaratıcı yöntemle ise, öğrenci daha aktif ve dikkatli tutulmaktadır.

Kavram Öğretiminde İzlenmesi Gereken Basamaklar
* Çocuklara kavramı kazandırırken, kendi içindeki öğrenme sırasına göre ve her birini aşamalandırarak vermek, ğretimi sistematik bir hale getirmek gerekmektedir.

Kavram Analizi

§ Kavram analizi, bir kavramın ilişkili ve ilişkisiz niteliklerinin belirlenmesi işidir.
§ Kavram öğrenmeyi, o kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri etkilemektedir.
§ Kavramı kavram yapan özellik onun ilişkili nitelikleridir. Kedi denince aklınıza ne gelir? Dört ayaklı, tüylü vs. bir hayvandır. Ancak kedinin ilişkili niteliği sesidir.
§ Kavramın yapısında var olan ancak kavramı tamamlayan, örneklerinin farklı olmasına yardımcı olan niteliklere de ilişkisiz nitelikler denir.

Öğrenci Performansının Belirlenmesi

* Kavramın analizine bağlı olarak ilişkisiz niteliklerin kolaydan zora doğru sıraya konulmasıyla bildirimler oluşturulur. Ölçüt belirlenir ve bildirime uygun olarak sorular hazırlanır.
* Kavramın analizi yapılırken bu nitelikler sıralanır. Ölçü aracı hazırlanırken de ilişkili nitelik hiç değişmeden her bildirimde yer alırken, ilişkisiz nitelikler sırayla devreye sokulur.
* Kavram analizlerinden yararlanarak hazırlanan ölçüt bağımlı testlerde, her bildirim için yer alan sorular öğrenciye sorularak, doğru ve yanlış tepkileri kaydedilerek öğrencinin performans düzeyi (yapabildikleri) belirlenir. Öğrencinin performans düzeyinin belirlenmesi, öğretime nereden başlanacağına hizmet etmektedir (Varol, 1992:16).

Öğretim Amaçlarının Belirlenmesi ve Listelenmesi

• Öğrencinin performans düzeyinin belirlenmesinden sonra, uzun dönemli amaçlara karar verilir. Uzun dönemli amaç, öğrencinin bir dönemde, bir ünite sonunda veya yıl sonunda gerçekleştirebileceği kapsamdaki amaçlardır. Uzun dönemli amaçlar belirlendikten sonra, kavram analizi yapılarak, öğrencinin daha kısa sürede gerçekleştirebileceği alt amaçlar yani kısa dönemli amaçlar oluşturulur...Öğrencinin performans düzeyinden bir sonraki amaçla öğretime başlanır.
• Zihinsel beceriler ayırt etme, somut kavram, soyut kavram (kurallar) ve problem çözme olarak basitten karmaşığa doğru sıralanmaktadırlar. Ayırt etme somut kavramlar için, somut kavramlar soyut kavramların kazanılması için ve soyut kavramlar (kurallar) problem çözmenin gerçekleşmesi için ön koşul olarak kabul edilmektedir. Amaçlar, davranışsal amaç niteliğinde, öğrencinin hangi davranışı, hangi durum ve şartlarda ve hangi düzeyde yapacağını ifade etmelidir. Yani amaçlar gözlenebilir ve ölçülebilir terimlerle yazılmalıdır (Varol, 1992:16).

Kavram öğretiminde, Öğretim Materyalinin Hazırlanmasında Dikkat Edilecek Hususlar

1. Anlamlılık ilkesi; Bir malzeme ne kadar anlamlı ise öğrenilmesi de o kadar kolaydır. Örnek: Anlamlı sözcüklerin öğrenilmesinin anlamsız hecelerin öğrenilmesine oranla daha kolay olması.
2. Bilinenden başlama ilkesi: En iyi öğretim somuttan soyuta, basitten karmaşığa ve bilinenden bilinmeyene doğru gidenidir.
3. Çok örnek ilkesi: Bir kavramın genişliğini göstermek için çok sayıda örnekler sunmak gerekir.
4. Görelik ilkesi: Özellikler birbirine göre algılanır. Resim ve şekilleri herkes başka şekilde algılamamalı, birbirinden ayırt edebilmelidir.
5. Seçicilik ilkesi: Öğretim materyalindeki önemli elemanları dikkati en çok çekecek şekilde yerleştirmek gerekir.

Olumlu ve Olumsuz Örneklerin Seçimi ve Listelenmesi
Öğretmenin Kavramı Sunma Stratejileri

• Dört defada en az üç tepki doğruysa amaç gerçekleşmiş sayılır.
• Eğer ölçütü karşılayacak en az tepki sağlanamamışsa (3/4)sunu sırasında kullanılan araç setiyle değerlendirmeye devam edilerek ölçütün karşılanmasına çalışılır.

Yanlışsız Öğretim
Ø Cipani ve Madigan(1986) geleneksel öğretim yöntemlerinin uygulanmasıyla yarar elde edemeyen bireyler için farklı öğretim yöntemleri kullandıklarını ifade etmişlerdir.
Ø Yanlışsız öğretim, uyaran ya da hedef davranışla ilgili araç gereçlerin programlanarak sunulması olarak açıklamışlardır.

Test (Değerlendirme) Örneklerinin Seçimi ve Uygulanması

Hataların Analiz Edilmesi ve Düzeltilmesi
Kavram öğrenme aşama sırası

o Bireyler yaşantısında öğrendikleri kavramları belli bir öğrenme sırasına göre kazanmaktadırlar.
o Bu sıra hem yatay hem de dikey bir sıra izlemektedir.

DİKEY SIRA

o Farklı kavramların kendi içindeki sırasını içerir.
o ÖRNEK; Dört işleme geçmeden;

• sayma
• rakam tanıma
• büyüklük ilişkilerinin öğrenilmesi gerekir.

o Renk, büyüklük, çokluk, sayı, şekil, konum kavramları kendi içinde dikey bir sıraya sahiptir.

YATAY SIRA

o Aynı kavramın içerisinde yer alan alt kavramları içerir.
o ÖRN; Toplamada ;

• Önce tek basamaklı sayıyla tek basamaklı sayı sonuç eldesiz olacak şekilde toplama
• Sonra sonucun iki basamaklı çıktığı sayıları toplamanın öğretilmesi gerekir.
• …….

o Bir kavramın kavram düzeyinde kazanılması sırasında da belli bir sıra vardır.
o Önce ele alınan kavram olumsuz örnekler arasından gösterilir.
o Sonra kavram isimlendirilir yani söyleme gerçekleşir.
o Son olarak ta kavramla ilgili yazma becerisi gerçekleşir.
o Kavramla ilgili ölçü aracı geliştirirken bu öğrenme sırasının göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Özetlersek,

• Söylendiğinde ve gösterildiğinde herkes için aynı şeyi ifade eden, aynı şeyi hatırlatan, bir nesnenin ya da durumun kendisi olmasını sağlayan özelliklerin tümüne kavram denir.
• Kırmızıyı kırmızı yapan şey de renginin kırmızı olmasıdır. başka bir şekil olması, malzemesinin plastik ya da tahtadan olması, büyük ya da küçük olması bu rengin kırmızı olmasını değiştirmez.
• Kavramları öğretirken belli bir sıraya göre öğretiriz. Bu sıra çocuğunuzun sahip olmadığı kavramlara göre basitten zora doğru bir diziliş içerir. Soyut kavramların öğrenilmesi zordur. Çünkü bunlar elle tutulamayan, gözle görülemeyen ve ölçülemeyen ancak bizim tanımlamamız gereken kavramlardır. Örneğin, sevgi, kızgınlık, demokrasi gibi.
• Somut kavramlar ise gözle görünür, 3 boyutu olan, ölçülebilen kavramlardır ve hayatımızda her an karşı karşıya kalırız. Dolayısıyla somut kavramların öğrenilmesi daha kolaydır. Buna örnek olarak kırmızı, büyüklük, uzunluk verilebilir. Basitten zora sıralamak sadece somuttan soyuta gitmek değildir. Çocuklarımızın yaşlarına, algılamalarına göre de bir sıraya konulması gerekir.
• Dolayısıyla çocuklarınızın normal bir iletişim kurabilmeleri, söylenenleri anlayabilmeleri ve isteklerini tam olarak ifade edebilmeleri ve birey olabilmeleri için kavramlara sahip olmaları gerekir.
• Çocuğunuz basit olan bir kavramı kazanamıyorsa bundan sonra gelen ve daha zor olan kavramı da kazanamayacaktır. Bu yüzden de çocuğunuzun verilen kavramları alması ve normal akranlarıyla mümkün olduğunca aynı sayıda kavrama sahip olabilmesi için kavram öğretimine gereken önemi vermeliyiz.

Kırmızı(örnek)

• Kişi ilk olarak kavramın örneği olan nesneleri gösterir. Bunu yaparken de aynı cins nesneler arasından gösterir.
• Buna örnek verecek olursak; bir tane kırmızı, bir tane de sarı aynı malzeme ve büyüklükte (örneğin ikisi de tahta olsun) iki küpten kırmızı olanı gösterme gibi.
• Bundan sonra, farklı cins nesneler arasından kavramın örneği olanı gösterme gelir.
• Buna örnek olarak da; bir kırmızı elma, bir mavi kalem örnekleri arasından kırmızı olanı göstermeyi verebiliriz.
• Bundan sonra, nesnelerin kavramla ilgili bölümlerini gösterme gelir.
• Yine burada kırmızı kavramıyla ilgili bir örnek verecek olursak; üzerinde birçok rengin bulunduğu bir kazağın kırmızı olan bölümünü gösterme diyebiliriz.
• Ve her biri için kavramın “ne olduğunu söyleme” olarak sıralanır.

Üstünde (örnek)

• Aynı cinste nesnelerin farklı konumunda olan aynı cinste nesnelerden üstünde olanı gösterme.
• Buna örnek verecek olursak, bir tane kibrit kutusu ve kutunun üstünde kibrit çöpü; bir tane kibrit kutusu, kutunun yanında bir kibrit çöplü (aynı büyüklük, malzeme ve renkte). Bu iki kibrit çöpünden hangisinin kutunun üzerinde olduğunu göstermesi gibi,
• Bundan sonra aynı cins nesnelerin farklı konumunda olan farklı cins nesneler arasından kavramın örneğini gösterme gelir.
• Buna örnek olarak yine iki kibrit kutusu alalım. Bir kibrit kutusunun üzerinde kurdele, diğerinin yanında çay kaşığı var. Bunların arasından hangisinin kibrit kutusunun üzerinde olduğunu göstermesini isteriz.
• Daha sonra farklı cins nesnelerin farklı konumunda olan farklı cins nesnelerden üstünde olanı gösterme gelecektir.
• Buna örnek olarak; raket üstünde top, zar yanında yüzük".
• Daha sonra, her birinden sonra geleni söyleme

Kare Kavramını;

• Aynı malzemedeki geometrik şekiller arasından kare olanı gösterme,
• Aynı malzemedeki geometrik şekiller arasından kare olan gösterildiğinde kare olduğunu söyleme,
• Farklı malzemedeki geometrik şekiller arasından kare olanı gösterme,
• Farklı malzemedeki geometrik şekiller arasından kare olan gösterildiğinde kare olduğunu söyleme,
• Karışık şekilli bir nesnenin kare olan bölümünü gösterme,
• Karışık şekilli bir nesnenin kare olan bölümü gösterildiğinde kare olduğunu söyleme olarak, kişinin yapabildiklerini sıraya koyabiliriz.
• Kavram: Elma
• İlişkili nitelikleri:
• İlişkisiz nitelikleri:
• Kavram: Hayvan
• İlişkili nitelikleri:
• İlişkisiz nitelikleri: